سلاحهای شیمیایی
از این سلاحها برای کشتن افراد و وارد کردن صدمات بسیار جدی و یا ایجاد انواع معلولیت ها در مردم استفاده می شود. این سلاحها بر اساس اثرات مختلفی که بر بدن افراد می گذارد ، به 3دسته تقسیم بندی می شوند. دسته اول سلاحهای هستند که روی سیستم عصبی بدن تاثیر می گذارند. در این دسته GA ، GB ، GD ، GF و VX (متیل فسفوبوتیوئیک اسید , گاز سارین ) قرار دارند. دسته دوم ، اثرات خود را روی پوست به جا می گذارند و شامل HD (گازخردل گوگرد) ، HN (خردل نیتروژن)، L و CX هستند. دسته سوم نیز باعث اختلال سیستم تنفسی بدن می شوند. در این گروه گازهای بی رنگ CG و DP ، کلرین (Cl) و فسفوکلرین (Ps) وجود دارند. از سلاحهای شیمیایی که روی اعصاب اثر می گذارند، قبل و در طول جنگ دوم جهانی استفاده های بی شماری شده است.
دسته ی اول:
این مواد از نظر شیمیایی وابسته به حشره کش های آلی فسفره هستند. این دسته از سلاحهای شیمیایی مانع از عمل آنزیم استیل کولین استر از می شوند. وقتی مواد شیمیایی این دسته وارد بدن شوند، غلظت استیل کولین را در بدن به بیش از حد لازم می رسانند. ریه ها و چشمها بسرعت این مواد را جذب کرده در کمتر از یک دقیقه بر سیستم عصبی بدن تاثیرات قابل توجهی می گذارند. علایم آن به صورت آبریزش بینی ، ترشح زیاد بزاق ، تنگی قفسه سینه ، کوتاهی تنفس ، تنگی مردمک چشم ، انقباض عضلانی و یا حالت تهوع و انقباض شکم ظهور می کند.
دسته دوم
دسته دوم سلاحهای شیمیایی که بر روی پوست تاول و سوختگی ایجاد می کنند ، ماندگاری فراوانی در محیط دارند. این مواد روی چشمها ، پوشش مخاطی ، ریه ها ، پوست و اجزای خون اثر گذاشته و اگر از طریق تنفس وارد ریه ها شوند ، بر شدت تنفس اثرات منفی می گذارند و اگر توسط غذا بلعیده شوند ، سبب اسهال و استفراغ می شوند. خردل ها که جزو این دسته هستند به خاطر خواص فیزیکی خود مقاومت و ماندگاری بسیار زیادی در سرما و دماهای معتدل دارند.اگر دو دقیقه از تماس یک قطره خردل با پوست بگذرد، صدمات جبران ناپذیری به این عضو وارد می شود. CX نیز که جزو این گروه است ، پودری کریستالی شکل است که در دماهای 39 تا 40 درجه سانتی گراد ذوب شده و در دمای 129 درجه سانتی گراد به جوش می آید. این ماده را با افزودن موادی خاص در دمای اتاق به حالت مایع درمی آورند. CX دارای بوی بسیار نامطبوعی است.
در غلظتهای کم آن سوزش شدید چشم بروز می کند، اما در غلظتهای بالا به پوست حمله کرده و چند میلی گرم آن سبب دردهای زیاد و سوزشهای فراوان شده و زخمهای بدی بر جای می گذارد. برای پیشگیری از اثر این مواد سربازان باید به لباسها و ماسکهای حفاظتی مجهز باشند.
دسته سوم
دسته سوم از سلاحهای شیمیایی آنهایی هستند که بر دستگاه تنفسی اثر می گذارند. این مواد بشدت به بافت ریه آسیب می رسانند. فسفوژن که خطرناک ترین عضو این گروه است ، برای اولین بار در سال 1915 استفاده شد. این ماده گازی بی رنگ است که در دمای 2/8 درجه سانتی گراد به جوش می آید، بنابراین بسیار فرار و ناماندگار است ، ولی چون غلظت بخار آن 4/3 برابر هوا است ، به مدت طولانی در گودال ها و دیگر مناطق پست زمین باقی خواهد ماند. غلظت زیاد آن پس از چند ساعت سبب مرگ می شود، اما در غلظتهای کم سبب سرفه ، اختناق ، احساس تنگی قفسه سینه ، حالت تهوع و سردرد و غیره می شود. (انواع اول و سوم این سلاح یعنی گازهای سارین و خردل همان هایی هستند که حکومت عراق در جریان جنگ تحمیلی از آنها در برابر رزمندگان ما و حتی مناطق کردنشین خود استفاده کرد.)
در این میان ، محققان طرفدار صلح نیز بیکار ننشسته اند و همواره برای یافتن راه حل مبارزه با این سلاحها، مطالعه و تحقیق می کنند. مثلا آنها فهمیده اند اگر موشها مقدار کمی از آنزیمی با نام NTE داشته باشند، نسبت به فسفرهای آلی حساسترند. این موشها کم تحرک تر هستند و شانس مردنشان نسبت به جانورانی که مقدار این آنزیم در بدنشان در حد طبیعی است ، 2برابر بیشتر است ، پس وجود این آنزیم در بدن موشها از اثر فسفرهای آلی جلوگیری می کند. به همین ترتیب ، انسانها نیز ژن این آنزیم را دارند ، پس می توان امیدوار بود که از داورهایی که سطح NTE را افزایش بدهند، برای مبارزه با این مواد شیمیایی استفاده کرد، البته این داروها را باید پیش از حمله گازهای شیمیایی به کار برد. به عبارت دیگر، ?هیچ درمانی برای ضایعات مواد شیمیایی وجود ندارد، مگر پیشگیری از تماس انسان ها با این مواد.? اما باید پرسید آینده این سلاحها چیست و ماهیت سلاحهای جدید چه خواهد بود؟ آیا ممکن است آینده ای رویایی در پیش رو داشته باشیم که در آن کاربرد هرگونه سلاح شیمیایی از نظر وجدان تمامی افراد کاری غیرقانونی باشد؟ آیا ممکن است آیندگان روزهای سیاه گذشته را به دست فراموشی بسپارند؟
عوارض پوستی سلاحهای شیمیایی
پوست از مهمترین اعضای بدن و سد دفاعی بدن در مقابل عوامل خارجی و بیماری زاست.
پوست از لایه خارجی و لایه داخلی و همچنین ضمائمی مانند مو، غدد عرق و غدد چربی تشکیل می شود و سلولها یی به نام رنگدانه در پوست وجود دارد که رنگ پوست در نقاط مختلف بدن به تعداد این سلولها در پوست بستگی دارد. محافظت از بدن در مقابل عوامل فیزیکی مانند سرما و گرما و محافظت از بدن در مقابل عوامل بیماری زا، از وظایف اصلی پوست است.
از میان عوامل شیمیایی ای که در طول جنگ تحمیلی استفاده شد، فقط عوامل تاول زا مانند گاز خردل دارای اثرات سمی بر پوست است و کسانی که در معرض عوامل دیگر مانند عوامل اعصاب قرار گرفته اند، مشکل پوستی نداشته اند و در آینده نیز براساس تحقیقات انجام شده با عوارض پوستی مواجه نخواهند شد. پوست از آنجا که خارجی ترین لایه بدن است و نیز به دلیل وسعت آن ، نخستین و بیشترین آسیب را در اثر تماس با گاز خردل متحمل می شود.ابتدایی ترین مشکل ضایعه پوستی قابل مشاهده قرمزی و تحریک پوست است که مشابه حالت آفتاب سوختگی پوست بوده و معمولا به همراه خارش ، سوزش و درد سوزنی است.
بتدریج و با گذشت زمان در میان این مناطق قرمزی پوست ، تاولهای کوچکی ایجاد می شود که ممکن است بعدا به هم ملحق شوند و تاول بزرگتری ایجاد کنند. بررسی ها نشان می دهد علائم گاز خردل مانند دیگر علائم با تاخیر ایجاد می شود. تحقیقات نشان می دهد مدت زمان تاخیر معمولا یک تا ۲۴ ساعت است و به عوامل متعددی بستگی دارد. غلظت گاز خردل موجود در محیط آلوده ، مدت زمان تماس و درجه حرارت و رطوبت محیط از جمله عوامل موثر است.
نواحی ای از بدن که گرم ، مرطوب و دارای پوست نازک تر هستند، معمولا زودتر و بیشتر در اثر تماس با گاز خردل آسیب می بینند که بیشتر شامل نواحی گردن ، آرنج و زیر بغل است.
همچنین کسانی که دارای پوست روشن تر هستند، احتمالا در مقابل گاز خردل حساس ترند.با توجه به این که برخلاف عوامل شیمیایی اعصاب ، گاز خردل فاقد پادزهر و درمان اختصاصی است ؛ پس مهمترین و حساس ترین اقدام درمانی عبارت است از رفع آلودگی در دقایق اولیه پس از تماس خردل.
ساده ترین روش رفع آلودگی در آوردن تمام لباسهای آلوده و شستشوی بدن با آب است و در صورت دسترسی به مراکز درمانی مجهز، بهتر است رفع آلودگی با مواد شوینده مخصوص انجام شود. مراقبت از ضایعات پوستی خردل شبیه مراقبت از سوختگی های درجه ۲ است ؛ هرچند سیر بهبود ضایعات پوستی در مصدومیت با گاز خردل معمولا کند و طولانی است.
همچنین مانند دیگر سوختگی ها، هنگام آسیب پوست که مهمترین لایه محافظ بدن در مقابل عوامل بیماری زاست ، میکروب ها و عوامل بیماری زا براحتی می توانند در محل سوختگی و ایجاد عفونت کند.بنابراین افرادی که دچار ضایعات پوستی ناشی از گاز خردل شده اند، در ۲هفته اول ، مستعد بروز عفونت های پوستی هستند و معمولا نیاز به مصرف آنتی بیوتیک دارند. همان طور که گفته شد، پوست دارای ضمائمی است که غدد عرق ، غدد چربی با فعالیت منظم خود در سطح پوست باعث می شوند پوست بدن ما در مناطق مختلف خود رطوبت و چربی مناسبی داشته باشد. در برخی مناطق پوست ، تعداد غدد و چربی پوست بیشتر است.
بنابراین پوست ما در آن مناطق مرطوب تر یا چرب تر است مثل کف دست و مناطق چین دار بدن و در برخی مناطق تعداد این غدد کمتر است.
گاز خردل به دلیل ترکیب شیمیایی خاص خود در سطح لایه های پوستی باعث ایجاد آسیب در سلولهای مختلف می شود؛ از جمله سلولهای تشکیل دهنده غدد عرق و چربی.
این تغییرات به مرور زمان ممکن است باعث بروز صدماتی در غدد عرق و چربی پوست شود و فعالیت برخی از این غدد را دچار اختلال کند و باعث خشکی پوست می شود. همین خشکی پوست و نیز آسیب دیدن برخی دیگر از قسمتهای پوست در اثر گاز خردل ممکن است در برخی افراد موجب بروز خارش پوستی شود.پرهیز از استحمام مکرر، استفاده از لباسهای نخی و پرهیز از مصرف غذاهای حساسیت زا و محرک می تواند در کاهش مشکلات پوستی این افراد موثر باشد.
مقابله با سلاح های شیمیایی:
اقدامات حفاظتی و کمکهای اولیه در رابطه با سلاحهای شیمیایی
مهمترین و اقدام حفاظتی و کمک اولیه برای مصدومینی که در برابر این نوع سلاحها قرار گرفته اند, ماسک و لباس ایمنی میباشد.
الف) ماسک ایمنی: ماسک ایمنی از بهترین وسایل ایمنی به شمار می رود و به هر رزمنده اموزش لازم جهت به کارگیری این وسیله داده می شود.
ب) لباس ایمنی: لباس ایمنی شامل سه قسمت است:
1) یک دست لباس رو ( بلوز و شلوار ) که محافظ در برابر مواد شیمیایی است.
2) کفش محافظ شیمیایی
3) دستکش محافظ شیمیایی
ج) پادزهرها: قرصهای مخصوص محافظت در برابر عامل اعصاب (پریدوستیگماین), جعبه مخصوص الودگی زدایی از پوست(M258A1) و جعبه پادزهر گازهای اعصاب از دیگر وسایل حفاظتی در برابر عوامل شیمیایی می باشند که هر فردی که در برابر این گازها قرار میگیرد باید در اختیار داشته باشد.
دفاع غیر نظامی: چنانچه وسایل ایمنی ذکر شده فوق در دسترس شما قرار ندارد باید از وسایلی استفاده کنید که خودتان انرا تهیه می کنید. وسایل مورد نیاز:
1) کیسه نایلونی ضخیم به اندازه حجم بدن
2) کیسه نایلونی ضخیم و شفاف به اندازه حجم سر
3) دستکش نایلونی
4) باند زخم بندی
5) زغال
6) جوش شیرین
7) کش
8) پوتین.
طرز تهیه وسایل ایمنی:
الف) کیسه نایلونی را مانند لباس دوخته و آن را بر تن کنید. چنانچه بادگیر و یا لباس چرمی و یا ریز بافت دارید می توانید از انها استفاده کنید.در هنگام دوخت دقت کنید که حتی المقدور گاز شیمیایی نتواند از ان عبور کند.
ب) کیسه نایلونی ضخیم و شفافی را که به اندازه سر شماست روی سر خود قرار داده و دقیقا در مقابل دهان بینی یک یا دو سوراخ در ان ایجاد کنید.( توجه شود این کیسه باید یک تکه بوده و نباید دوخته شود و یا اینکه سوراخ دیگری داشته باشد)
ج) چند لایه باند زخم بندی را روی هم قرار داده و به اندازه حجم دهان و بینی خود قیچی کنید.(توجه داشته باشید چند سانتیمتر بیشتر از سطح دهان و بینی شما باشد) زغالی را که قبلا اماده کرده اید کاملا خرد کرده و به صورت دانه های ریز در اورید: زغال خرد شده را درون یک باند زخم بندی طوری قرار دهید که یک لایه محافظ در برابر ورود هوای الوده تشکیل دهد.می توانید به جای این ماسک از ماسک طبی به علاوه یک لایه زغال خرد شده که در باند زخم بندی قرار گرفته استفاده کنید.
د) یک بطری را به اندازه سه چهارم اب بریزید . سپس پودر جوش شیرین را در ان ریخته و بهم بزنید و سپس مجددا این عمل را تکرار کنید تا موقعی که دیگر جوش شیرین در اب حل نشود و رسوب تولید نماید در اینجا محلول جوش شیرین اماده است طرز استفاده از وسایل ایمنی ذکر شده:
1) در هنگام حمله شیمیایی نفس خود را حبس کرده و فورا کیسه نایلونی مخصوص را بر سر خود گذاشته و ماسک را بر روی بینی و دهان خود قرار دهید و دقت کنید هوا از اطراف ان وارد دهان و بینی شما نشود .
2) دستکش های نایلونی را به دست کرده و کش دور دست را بیندازید.
3) مقداری محلول جوش شیرین روی ماسک ریخته و ان را خیس کنید.
4) لباس های نایلونی را بر تن کرده و پاچه ها و استین ها را کش بیندازید.
5) پوتین را بپوشید و کش پاچه شلوار را روی ان بیندازید.
کمک های اولیه :
صدمات چشم:
سوختگی چشم ها: چشم ها ممکن است دچار سوختگی شیمیایی, حرارتی یا نوری شوند.
1) سوختگی شیمیایی: سوختگی چشم با مواد اسیدی و قلیایی ایجاد شده و در هر دو صورت شستن چشم ها با حجم زیاد و جریان ارام اب بر روی چشم هاست. می توانید چشم مصدوم را زیر جریان ارام شیر آب بگیرید و یا اینکه سر مصدوم را در یک ظرف آب فرو برده و از او بخواهید که چشم هایش را باز بسته کند. این کار در مورد سوختگی با مواد قلیایی(آهک, بیکربنات سدیم و پتاسیم) به مدت حداقل20 دقیقه و در سوختگی با مواد اسیدی(جوهر نمک, اسید سولفوریک) به مدت 5 الی 10 دقیقه لازم و ضروری است. اگر چشم ها در اثر درد شدید بسته شده بود با ملایمت ولی قاطعانه چشم ها را باز کرده و ان را شستشو دهید: سپس انها را با یک بانداژ به صورت شل بسته و مصدوم را به مرکز درمانی انتقال دهید.
2) سوختگی حرارتی: هنگامی که فردی دچار سوختگی صورت ناشی از اتش شد پلک ها به علت حرارت بیش از اندازه به سرعت بسته می شود. چنانچه مصدوم دچار سوختگی پلک یا صورت شد, پانسمان انجام ندهید و سوختگی را لمس نکنید و فورا به مرکز درمانی مجهز انتقال دهید.
3) سوختگی با اشعه : اشعه مادون قرمز, تابش افتاب,نور لیزر و یا اشعه ماورا بنفش(نور جوشکاری) می تواند باعث سوختگی چشم شود. در بعضی از این موارد دردی وجود ندارد ولی در بعضی مانند جرقه جوشکاری یا افتاب زدگی چشم, درد زیادی وجود دارد. در این حالت چشم ها را با اب سرد بشویید و سپس ان ها را با پانسمان شل ببندید. نکته: در موارد خاص معمولا هر دو چشم پانسمان می شود اما در محیط های خطرناک(جنگ, اتش سوزی و...) چشم صدمه ندیده پوشانده نمی شود تا مصدوم قادر به دیدن باشد
بررسی تبعات کاربرد سلاحهای شیمیایی بر روی زنان و کودکان آنها
نقش زنان در دفاع مقدس
زنان جامعه ما در دوران دفاع مقدس همانند مردان در مناطق مسکونی منطقه جنگی و یا بطور غیر مستقیم قربانی سلاح شیمیایی شدند. تاریخچه و سیر تکاملی جنگ های شیمیایی در جهان اولین حمله با سلاحهای شیمیایی را نیروهای هندی علیه چینی ها در قرن دوازدهم میلادی انجام دادند. در سال 1456 عثمانی ها با همین سلاحها به شهر بلگراد حمله کردند. در سال 1894 انگلیسی ها از دود و بخارهای سمی علیه دشمنانشان بهره گرفتند. در سال 1914 (17 آوریل) با استفاده از گاز کلرین مایع به صف دشمنان تلفات عمده ای وارد ساختند و در سال 1915 آلمانها از گافسژن phosgene و در سال 1917 از گاز خردل در شهر (yperite) علیه بلژیکیها استفاده نمودند. در سال 1980 تا 1988 رژیم بعث عراق با حمایت تکنولوژیک و جنگ افزارهای آلمان و آمریکا از سلاحهای شیمیایی علیه مردم و رزمندگان اسلام استفاده وحشیانه نموده است تنوع: ترکیبات شیمیایی مرگبار انواع متفاوت و آثار بالینی کوتاه مدت و بلند مدت مختلفی می باشند. الف) ترکیبات خفه کنند فسژن ب) گازهای خون هیدروژن سیایند- سیانوژن کلراید پ) تاول زا گازموستارد (گاز خردل) ت) گازهای اعصاب سارین- ماده سمی VX ج) مواد شیمیایی متفرقه ماده ریسین- سموم بوتولینال
آثار و تظاهرات عوامل شیمیایی
1- آثار کشنده- عواملی دارای آثار کشنده می باشند که در همان دقایق و ساعات اولیه باعث مرگ شوند مانند: سیانیدها و عوامل اعصاب و برخی گازهای خفه کننده
2- آثار آسیب رساننده- باعث بروز آسیب هایی در بافت های بدن شده و دخالت کادر پزشکی در درمان آنها ضروری می باشد: خردل و لویزایت
3- آثار ناتوان کننده- مواد شیمیایی که در دراز مدت آثار ناتوان کننده خواهند داشت: بسیاری از مواد شیمیایی عوامل شیمیایی بر محیط، گیاه، انسان و خاک تأثیر می گذارند. دراکو سیستم تأثیرات جدی بر روی ترکیبات خاک، پوشش گیاهی، نزول آسمانی، تغییرات برفتوسنتز، شیوع نوسانات حرارتی و نابودی حیوانات دارند. انسانها هدف اصلی و عمده جنگ های شیمیایی می باشند. زنان جامعه ما از چند طریق در معرض مواد شیمیایی قرار می گرفتند. متأسفانه مظلومیت زنان مسلمان جامعه ما در این وادی نیز قابل ملاحظه وجدی می باشد کمتر پروژه ای تحقیقی و پژوهشی بر روی زنان جانباز صورت گرفته است.
1- حضور بعنوان عناصر محلی و سکونت در منطقه بعلت تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم جریانات هوا و انتقالات آن.
2- زنان جامعه ما در بسیاری از موارد در بیمارستانهای صحرایی یا امداد و انتقال با آمبولانس و یا عناصر امدادگر در تماس با جریانات شیمیایی قرار گرفته اند.
3- زنانی که در پشت جبهه در بعد خدمات رسانی به شستن لباس و ملحفه و لوازم بهداشتی رزمندگان مشغول بوده اند.
4- زنانی که همسران جانباز در معرض شیمیایی قرار گرفته اند. که اغلب تأثیرات روانی این عوامل شیمیایی بعنوان یک عامل استرس را در زندگی آنها عمل نموده است. آثار و عوارض عوامل شیمیایی: علائم بالینی اولیه: علائم تنفسی: احساس غلظت مواد خفه کننده- تاکی پنه و سوزش مجاری هوایی علائم چشمی: میوزیس نقطه ای- کنژیکتویت- تاری ریه و التهاب علائم عصبی: کاهش سطح هوشیاری- ضعف عضلانی- تشنج- کوما علائم گوارشی: تهوع- استفراغ و اختلال سیستم G2 اما بطور جدی عوارض بعدی برای رزمندگان و عناصر حمایتی و پشتیبانی کننده بستگی به نوع عامل شیمیایی دارد. عمده ترین عاملی که در جنگ 8 ساله ایران از سوی استکبار جهانی از آن استفاده شده است عامل «خردل» می باشد. اثرات تو کیک و حاد و مزمن گاز خردل (سولفورموستارد) متنوع بوده ولی در دو بخش عمده خلاصه می شود. در صورت استفاده کوتاه مدت low Doso : ارتیم- ادم و تاولها وزیکولهای پوستی High Doso: اولسراسیون و ضایعات تنفسی دیسترس های شدید تنفسی اینک آزار دهنده ترین و مرگبارترین عامل علیه رزمندگان اسلام می باشد جانبازان شیمیایی در حال حاضر بیش از همه از عوارض تنفسی و بلند مدت این گاز خطرناک در رنج هستند کم نیستند زنانی که بعلت تماس های مداوم در منطقه یا البسه رزمندگان دچار آسب های عمده تنفسی شده اند و شاید به شهادت رسیده اند... علاوه بر ضایعات تنفسی تغییرات عمده ای در سیستم خونی- دستگاه ژنیتال و سیستم ژنتیکی افراد ایجاد می گردد. در این مختصر به عوارض ایجاد نقایص مادرزادی بر روی کودکان قربانیان گازهای شیمیایی اشاره می کنیم:
گاز خردل موجب
1- تغیرات عمده ای در DNA سلولی می گردد جفت شدن گوائین با تایمین عدم تولید MRNA از بین رفتن گوانین و ...
2- آسیب در چرخه طبیعی پروتئین ها و آنزیم ها در سطوح مولکولی دانشمندان بر اساس قرابت و شباهت جدی ژنتیکی بر روی نسلی از موش سفید به نتایج جالبی پیرامون آثار معلولیت زای گاز خردل پی برده اند: Mr.Muscolss N.MERI هرچند می باست در مورد حمله آسیب و احتمال حاملگی همزمان را نیز مورد بحث جدی قرار داد.
عمده عوارض و آنومالی ها:
1- مرگ 2- سقط 3- تظاهرات چشمی در جنین 4- شکاف کام و لب 5- آنومالی اندام ها 6- ناهنجاری قلب و عروق 7- عقب ماندگی های عقلی 8- آژنری دیافراگم 9- اکتویی کلیه ها 10- کلیه های نعل اسبی این مطالعه در 34 جنین از 77 جنین مورد مطالعه پاسخ داده است: - نقص رشد و عقب ماندگی رشد جسمانی - پاهای کوتاه - چسبندگی انگشتان دست و پا - شکاف لب و کام - ضایعات چشمی - ضایعات مغزی عوارض عمده یافته شده در مدل های آزمایشگاهی بوده اند. بنابراین گاز خردل که عامل شیمیایی مورد استفاده در دفاع مقدس بوده با توجه به آمارهای دقیق و تجربیات جهانی می تواند توجیه کننده تغیرات در سیستم تناسلی، شیوع بالای عقیمی ها و عقب افتادگی عقلی باشد هرچند اثبات آن کار جدی تر و پژوهشی فراگیر تر را می طلبد. براساس آمار دریافتی در سال 1377 از پرسنل نیروی زمینی سپاه شیوع عقب ماندگی عقلی و ناهنجاریهای اندام و بیماریهای صعب العلاج دیگر در پرسنل (رزمندگان) جانباز شیمیایی شیوع جدی تر و بالاتری داشته است
منابع:
1-http://forum.parsigold.com
2-http://daneshnameh.roshd.ir
3-http://www.aftab.ir
4-http://www.emdadgar.com
5-http://www.navideshahed.com
6- دفتر امور زنان سازمان امور جانبازان: گزارش از اولین همایش سنگربانان صبور (جانبازان زن)، تهران، پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان، 1382
7- مقاله اثرات ترانوژنیک گاز خردل دکتر شجر موسوی
8- مقاله دکتر غلامحسین ریاضی تحت عنوان تجزیه بیولوژیکی گاز خردل
9- مقاله آثار حاد گاز خردل دکتر علی اکبر وثوق، دانشگاه اصفهان
10- مقاله تظاهرات دیرس خردل دکتر حسین الیاسی، دانشگاه شهید بهشتی دکتر ذبیح ا... حسن زاده
